Słonecznik jako nowa interesująca uprawa w Polsce

W zarysie historycznym, słonecznik hodowany jest już od ponad 100 lat, przy czym około dwie trzecie globalnego obszaru uprawy słonecznika przypada Europie. Największym producentem słonecznika jest Ukraina (6,2 mln ha) oraz Rosja (7,9 mln ha).

Główne cele hodowlane: Plon i zdrowotność

Zdecydowanie najważniejszym celem hodowlanym jest osiąganie wysokiego i stabilnego plonu, nawet w niekorzystnych warunkach glebowo-klimatycznych.

Kolejnym, również bardzo ważnym celem hodowlanym, który jest silnie skorelowany z osiąganiem wysokiego i stabilnego plonu jest odporność na choroby. Szczególnie szkodliwe są 2 choroby: zgnilizna twardzikowa (Sclerotinia sclerotiorum) i szara pleśń (Botrytis cinerea). Stąd też, bardzo ważnym celem hodowlanym jest wyhodowanie odmiany o genetycznie wrodzonej odporności na powyższe patogeny chorobotwórcze.

Należy wspomnieć, że osiągniętym bardzo dużym sukcesem hodowli słonecznika było wyhodowanie odmian odpornych na bardzo groźnego pasożyta tj. zarazę (Orobanche cumana), który jest jedną z głównych przyczyn znacznej utraty plonu w obszarze Morza Czarnego. Wyhodowanie odmian odpornych na zarazę było jedynym sposobem skutecznego opanowania tego pasożyta w uprawie słonecznika. Cecha odporności na zarazę jest jedną z kluczowych cech odpornościowych w programach hodowlanych.

Chociaż wiele celów hodowlanych udaje się osiągnąć i utrwalić, nadal istnieją spore oczekiwania wobec hodowców odnośnie: lepszej tolerancji stresu środowiskowego w warunkach suszy, gorącej czy zimnej pogody jak również odporności na choroby czy cech jakościowych, np. zawartości i jakości oleju, zawartości białka, wymłacalności czy wczesnego dojrzewania.

Uprawa słonecznika wspiera również produkcję miodu, nektaru i pyłku. W przyszłości, na rynku wczesno-dojrzewające odmiany będą odgrywać ważną rolę, ze względu na ciągle poszerzający się obszar uprawy słonecznika, szczególnie na nietypowych obszarach jego uprawy (region północny) oraz zmieniający się klimat.

Słonecznik, uwzględniając jakość oleju, dzielimy na odmiany: linolowe (LL lub LO) – zawierające powyżej 70% kwasu linolowego oraz odmiany wysoko zaolejone (HO = High Oleic) – o zawartości kwasu oleinowego powyżej 80%.

Należy pamiętać, że olej słonecznikowy z nasion odmian linolowych (LL) jest bogaty przede wszystkim w kwasy omega-6 przy niewielkim stężeniu omega-3. Taką proporcję uznaje się za mniej korzystną w żywieniu. Dlatego hodowla niejako „uszlachetniła” słonecznik uprawiany na olej, tworząc odmiany wysoko zaolejone (m.in. DUET CL HO), szczególnie o bardzo wysokiej zawartości kwasu oleinowego, który zawiera dużo więcej kwasu omega-3, co wiąże się z dużo korzystniejszym stosunkiem kwasu omega-3 do omega-6. Natomiast słoneczniki LL zawierają jedynie około 20% tych kwasów tłuszczowych (omega-3) Tabela 1:

Tabela 1: Skład kwasów tłuszczowych odmian konwencjonalnych (LL) oraz wysoko-oleinowych (HO) w oparciu o łyżkę o objętości 15ml
Cecha	Odmiany linolowe – LL	Odmiany wysoko zaolejone - HO
Ilość kalorii	120 kcal	120 kcal
Zawartość tłuszczu	14 g	14 g
Zawartość tłuszczy nasyconych	1 g	1 g
Jednonienasycone kwasy tłuszczowe (omega-3)	3 g	11 g
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe (omega-6)	9 g	0,5 g

Źródło: “SUCCED – golden Opportunities“, 6/2022, strona 16

Olej słonecznikowy jest w stu procentach substancją naturalną i roślinną, dlatego oprócz tłuszczy nie zawiera dodatkowo żadnych białek, cukrów ani węglowodanów. A olej z uszlachetnionych odmian słonecznika HO (DUET CL) z wysoką zawartością kwasu oleinowego można uznać jako część współczesnego, prozdrowotnego odżywiania.

Dlatego też, oleje z wysoko-oleinowych odmia słonecznika z takich jak DUET CL oraz produkty spożywcze zawierające wysoko-oleinowe oleje słonecznikowe spełnią oczekiwania klientów świadomie dbających o swoje zdrowie. Oleje te są również odpowiednie w dietach obniżających cholesterol. Spełnienie minimalnych wymogów jakościowych wymaga absolutnej czystości odmianowej w chwili zbioru (co najmniej 200-metrowej odległości od odmian linolowych - LL), przechowywania i obróbki.

Odporność na herbicydy czyni uprawę słonecznika dużo łatwiejszą

Hodowla słonecznika dokonała przełomu tworząc odmiany odporne na herbicydy, co znacznie ułatwia uprawę tej rośliny. Generalnie zwalczanie chwastów w słonecznikach jest niezbędne w celu zapewnienia szybkiego, zdrowego i jednolitego rozwoju roślin. Ponieważ słoneczniki należą do roślin dwuliściennych, oprócz stosowania herbicydów, zwalczanie chwastów może być skutecznie przeprowadzone jedynie za pomocą bronowania przed i po wschodzie. W odmianach konwencjonalnych herbicydy mogą być stosowane jednie przed wschodem roślin ponieważ ich aplikacja po wschodach mogłaby poważnie uszkodzić roślinę. Z kolei odmiany słonecznika odporne na herbicydy mogą być również opryskane po wschodach: herbicydami z grupy inhibitorów syntazy acetylomleczanowej (ALS) z substancją czynną imazamox (odmiany odporne, np. DUET CL, DRIVER CL, PRETORIA CLP) lub substancją tribenuron-metylu, która należy do grupy pochodnych sulfonylomocznika (np. ALEXA SU, DAVERO SU).

W zależności od potrzeb rynku rolno-spożywczego i na skutek intensywnych prac hodowlanych stworzono szereg odmian różniących się typem i charakterystyką, które czasami są również połączone w ramach tej samej odmiany:

• słonecznik linolowy (LL): produkcja nasion i produkcja oleju
• wysoko-oleinowe słoneczniki (HO): > 80 % kwasu oleinowego; odpowiedni do głębokiego smażenia w produkcji spożywczej w wysokich temperaturach; bardzo korzystny stosunek kwasu omega-3 do omega-6
• obrane ziarna słonecznika: ziarna dla ptaków
• odmiany z tolerancją na herbicydy

Dobór nowych odmian

Gdzie odbywa się hodowla nowych odmian, które są odpowiednie do uprawy w Polsce? Stacje hodowlane są często zlokalizowane w południowej i wschodniej Europie, np. SAATEN-UNION posiada hodowle w Rumunii, w pobliżu Timisoara. Tam na około kilkunastu tysiącach (od 9’000 do 14’000) poletek rośnie pokolenie nowych krzyżówek słonecznika, z których najlepsze staną się zatwierdzonymi odmianami w krajach europejskich – każda niż nich, bez wyjątku jest odmianą mieszańcową. Podobnie do kukurydzy, linie rodzicielskie są hodowane osobno względem siebie dzięki specjalnemu systemowi hodowlanemu oraz łączone na etapie produkcji nasion. Dużo pracy wkłada się w rozwój i czystość linii rodzicielskich. Czystość osiągana jest poprzez izolację w zamkniętych tunelach. Ręczne zapylanie jest dokonywane w 125’ciu z tych tuneli. W podobny sposób co roku selekcjonuje się aż do 20.000 nowych linii. Stacje hodowlane w Chile i Argentynie wspierają (najszybciej jak to możliwe) pozyskiwanie nasion z pomyślnie wyselekcjonowanych linii lub mieszańców pod kątem nadchodzących sezonów siewnych.

Jednakże, wyhodowanie odmiany odpowiedniej dla terenu Polski wśród setek odmian selekcjonowanych w stacjach hodowlanych, wymaga wszechstronnego systemu badawczego/diagnostycznego. Stąd SAATEN-UNION sprawdza i testuje odmiany na bardzo wczesnym etapie tworzenia mieszańca F1 a także odmiany już zarejestrowane w różnych warunkach w ponad 20 miejscach w Europie, oczywiście, także w Polsce. Dzięki wynikom badań uzyskanym w różnych warunkach można wybrać odmiany odpowiednie dla terenu Polski i północnej części Europy a także możliwe jest stworzenie zaleceń dotyczących ich uprawy. Oprócz plonowania i jakości pod kątem uprawy ważne jest, by odmiana dojrzewała wcześnie i powtarzalnie, o sztywnej niewylegającej łodydze oraz była zdrowa, szczególnie odporna na zgniliznę twardzikową i szarą pleśń. Wymienione wcześniej odmiany odporne na herbicydy również stają się co raz bardziej popularne.

Dzięki doświadczeniom w stacjach oraz demonstracjom łanowym na polach u rolników, zostały wyselekcjonowane i z powodzeniem wprowadzone na rynek takie odmiany jak:

• Odmiany F1 konwencjonalne: AUSTRALIA, VELKO
• Odmiany F1 sulfo-tolerancyjne tzw Express - tolerancyjne na tribenuron metylu: ALEXA SU, DAVERO SU
• Odmiany F1 CL „Clearfield” – odporne na imazamox: DUET CL HO, DRIVER CL, PRETORIA CLP

Dzięki intensywnym badaniom oraz systemowi selekcji, możliwe jest znalezienie odpowiednich odmian F1 dla obszarów uprawnych w Polsce oraz części Północnej Europy, które spełniają zmieniające się oczekiwania i wymagania zarówno rolników jak i przemysłu rolno-spożywczego oraz polityki rolnej w Europie.

Zespół Saaten-Union